કચ્છ જીલ્લો

કચ્છ

→ વંકી કચ્છ તણી ધરણી ને વંકા ભાષાના ભણકાર,
દો દિશ-વાહિની વંકી સરિતા, વંકા હાડ તણી ત્રણ ધાર.

–દુલેરાય કારાણી

→ કચ્છ શબ્દનો અર્થ દરિયાકાંઠાનો વિસ્તાર થાય છે.

→ કચ્છનો ઉલ્લેખ હિંદુ પૌરાણિક કથામાં જોવા મળે છે. ઉપરાંત સિકંદરના સમય દરમિયાન લખાયેલા ગ્રંથોમાં પણ કચ્છનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. આ ક્ષેત્ર પર ગ્રીક-બેકિટ્રયન રાજા મિલિન્દનું રાજ હતું. ત્યારબાદ અનુક્રમે મૌર્ય, શકો, ક્ષત્રપ, ગુપ્તવંશ, મૈત્રકવંશ, ચાવડાઓ, સોલંકીઓ અને વાઘેલા વગેરેનું શાસન હતું. વાઘેલા વંશ પછી મુસ્લિમ શાસકો આવ્યાં ત્યારબાદ આઝાદી સુધી કચ્છ બ્રિટિશ શાસન હેઠળ રહ્યું.

→ કચ્છ એ ગુજરાત તથા સમગ્ર ભારતમાં વિસ્તારની દ્રષ્ટિએ સૌથી મોટો જિલ્લો છે.

→ આઝાદી બાદ ઈ.સ. 1948માં ભારતીય સંઘમાં કચ્છનું જોડાણ મહારાજા મદનસિંહ દ્વારા કરવામાં આવ્યું અને રાજ્યોનું વર્ગીકરણ ચાર પ્રકારનાં રાજ્યક્ષેત્રમાં કરવામાં આવ્યું હતું. જેમાં અગાઉના બ્રિટિશ ઈન્ડિયાના ચીફ કમિશનરના પ્રાંતો અને અમુક દેશી રજવાડાઓનો વર્ગ C ના કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ હેઠળ સમાવેશ થતો હતો. જેમાં કચ્છનો સમાવેશ પણ C વર્ગના કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશમાં થતો હતો.

→ ઈ.સ.1956માં કચ્છને મુંબઈ રાજ્ય સાથે ભેળવી દેવામાં આવ્યું અને ઈ.સ. 1960માં ગુજરાતનું અભિન્ન અંગ બન્યું.

ઈતિહાસ

→ સાતમી શતાબ્દીમાં ચીની મુસાફર હ્યુ-એન-ત્સાંગએ કચ્છની મુલાકાત લીધી હતી ત્યારે તેણે કચ્છમાં 1000 બૌદ્ધ સાધુઓ તથા 10 સંઘો નિવાસ કરતા હોવાનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.

→ મહારાજા લખપતજીના શાસન (ઈ.સ. 1741-1760) દરમિયાન તેરા ખાતેના યુદ્ધમાં કચ્છના ઈતિહાસમાં સૌપ્રથમ તોપનો ઉપયોગ થયો હતો.

→ હડપ્પા સંસ્કૃતિના અવશેષો ભચાઉ તાલુકાના ધોળાવીરા, ખીરસરા અને શિકારપુર, નખત્રાણા તાલુકાના દેસલપર, રાપર તાલુકાના સૂરકોટડા, ભૂજ તાલુકાના કૂરન (સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિનું નગર) જેવા સ્થળોએથી પણ મળી આવ્યા છે.

→ કચ્છમાં 200 વર્ષ પહેલા (ઈ.સ. 1819માં) કચ્છના મોટા રણમાં આવેલા ભૂકંપના કારણે 90 કિ.મી. લાંબી, 16 કિ.મી. પહોળી અને 3-4 મીટર ઊંચી એક દિવાલ જેવો કુદરતી રીતે બંધ રચાયો હતો. જેને 'અલ્લાહ બંધ' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જેના કારણે લખપત તાલુકાને ફળદ્રુપ બનાવી મીઠું પાણી પૂરું પાડતો સિંધુ નદીનો ફાંટો બંધ થઈ ગયો હતો. આ ભૂંકપમાં કચ્છના પશ્ચિમ કાંઠે વસેલું સિંદરી બંદર આખું દરિયામાં ડૂબી ગયેલું.

→ 1 એપ્રિલ, 1963ના રોજ જ્યારે ગુજરાતમાં પંચાયતી રાજ અમલમાં આવ્યું ત્યારે કચ્છ અને ડાંગ જિલ્લાને બાદ કરતા સમગ્ર ગુજરાતમાં પંચાયતી રાજ અમલમાં આવ્યું હતું.

→ કચ્છમાં 15 એપ્રિલ, 1963ના રોજ પંચાયતી રાજ અમલમાં આવ્યું હતું.

જિલ્લામથક

→ ભુજ

જિલ્લાની રચના

→ ૧ મે, ૧૯૬૦ ગુજરાત રાજ્યની સ્થપના સમયે કચ્છ જિલ્લાની રચના કરવામાં આવી હતી.

→ ક્ષેત્રફળ: ૪૫૬૫૨ચો. કિમી.

સ્થાન અને સીમા

→ પૂર્વ : રાજસ્થાન રાજ્ય અને બનાસકાંઠા, પાટણ, સુરેન્દ્રનગર, મોરબી જિલ્લો

→ પશ્ચિમ : અરબ સાગર

→ ઉત્તર : કચ્છ જિલ્લા ની ઉત્તરે ૫૧૨ કિલોમીટર લાંબી પાકિસ્તાન સાથેની આંતરરાષ્ટ્રીય સરહદ

→ દક્ષિણ : અરબ સાગર

→ કચ્છએ ગુજરાતનો એકમાત્ર અને સૌથી લાંબી આંતરરાષ્ટ્રીય સરહદ ધરાવતો જિલ્લો છે.

→ પાકિસ્તાન સાથે કચ્છ જિલ્લાની જળ અને સ્થળ એમ બંને સરહદ જોડાયેલી છે.

તાલુકાઓ

→

1. ભુજ
2. લખપત
3. અબડાસા (નલિયા)
4. નખત્રાણા
5. માંડવી
6. મુન્દ્રા
7. અંજાર
8. ભચાઉ
9. રાપર
10. ગાંધીધામ

વાહનનો RTO રજીસ્ટ્રેશન નંબર

→ GJ-૧૨

ડુંગર

→ ભૂજિયો , ધિણોધર, કન્થકોટ, હબા, ખાવડો, લીલિયો, ગારો, ખાત્રોડ, કીરો , ધબવો, માંડવા, જૂરા, વરાર, ઉમિયા, ખડિયો

બંદર

→ કંડલા

→ કાટેશ્વર

→ જખૌ

→ માંડવી

→ મુંદ્રા

→ તૃણા

પાક

→ આ જિલ્લામાં બાજરી, જુવાર, ઈસબગુલ, મેઢી આવળ વગેરેના પાક થાય છે.

→ ગુજરાતમાં ખારેક અને ખજૂર (ખલેલા)ના ઉત્પાદનમાં કચ્છ પ્રથમ સ્થાને છે.

સંશોધન કેન્દ્ર

→ એગ્રિકલ્ચર રિસર્ચ સ્ટેશન, ભચાઉ

→ ડેટ પામ રિસર્ચ સ્ટેશન, મુંદ્રા (સમગ્ર દેશનું એકમાત્ર ખારેક સંશોધન કેન્દ્ર)

ઉચ્ચ પ્રદેશો

→ કચ્છનો ડુંગરાળ પ્રદેશ ત્રણ વિભાગમાં વહેચાયેલો છે. ઉત્તરધાર, મધ્યધાર અને દક્ષિણધાર.

ઉચ્ચ પ્રદેશો : વધુ વાંચો

નદીઓ

→ રૂકમાવતી, સૂવિ, માલણ, સારણ, સાકર, મિતિ, ધૂરૂડ, વેખડી, ચાંગ, કાળી, ખાટી, નારા, પંજોરા, ખારોડ, કોટડી, કનકાવતી, રુદ્રમાતા

→ કચ્છમાં સૌથી વધુ કુલ 97 નદીઓ આવેલી છે. (સૌથી ઓછી નદીઓ આણંદ જિલ્લામાં આવેલી છે.)

નદી કિનારે વસેલા શહેરો

→ રુકમાવતી નદીના કિનારે માંડવી

→ લૂણી નદીના કિનારે ધોળાવીરા

→ કોટડી નદીના કિનારે ભૂજ શહેર

સિંચાઈ યોજના

ડેમ	નદી	તાલુકો
રુદ્રમાતા ડેમ	ખારી નદી પર ખાવડા નજીક આવેલો છે.	ભૂજ
ખેંગાર સાગર ડેમ	ભૂખી નદી	મુંદ્રા
વિજયસાગર ડેમ	રૂકમાવતી નદી	માંડવી
ભૂખી ડેમ	ભૂખી નદી	નખત્રાણા
ફતેહગઢ ડેમ	માલણ નદી	રાપર

વિદ્યુતમથક

→ કચ્છ જિલ્લાના લખપત તાલુકામાં પાનન્ધ્રો ગામ નજીક કચ્છ લિગ્નાઇટ થર્મલ પાવર સ્ટેશન આવેલું છે.

→ આ પાવર સ્ટેશનમાં કુલ 290 મેગાવોટની કુલ સ્થાપિત ક્ષમતા સાથે 70 મેગાવોટના બે એકમો અને 75 મેગાવોટના બે એકમો છે.

અભયારણ્ય

→ ગુજરાતનાં એક જ જીલ્લામાં સૌથી વધુ અભ્યારણ્ય કચ્છ જીલ્લામાં આવેલા છે. જેની સંખ્યા 4 છે.

→ વિસ્તારની દ્રષ્ટી એ ગુજરાત રાજ્યનું સૌથી મોટું અભયારણ્ય સુરખાબનગર અભયારણ્ય જે રાપર તાલુકામાં આવેલું છે.

→ ઘોરાડ પક્ષી અભયારણ્ય (કચ્છ અભયારણ્ય) જે અબડાસા તાલુકામાં આવેલું છે.

→ વિસ્તારની દ્રષ્ટીએ ગુજરાત રાજ્યનું સૌથી નાનું અભયારણ્ય કચ્છ અભયારણ્ય જે અબડાસા તાલુકામાં આવેલું છે.

→ નારાયણ સરોવર ચિંકારા અભયારણ્ય જે લખપત તાલુકામાં આવેલું છે.

→ ઘૂડખર અભયારણ્ય જે રાપર તાલુકામાં આવેલું છે.

ડેરી ઉદ્યોગ

→ સરહદ ડેરી (તા. અંજાર)

→ માધાપર ડેરી (તા. ભૂજ)

ખનીજ ઉદ્યોગ

→ લિગ્નાઇટ, બેંન્ટોનાઇટ અને ચૂનાના પથ્થરના ઉત્પાદનમાં કચ્છ ગુજરાતમાં પ્રથમ સ્થાને છે.

→ ભારતમાં લિગ્નાઇટનો સૌથી વધારે જથ્થો લખપત તાલુકાના પાન્ધ્રો ખાતે મળી આવે છે.

→ ચિરોડી, ફાયર કલે, મુલતાની માટી વગેરે ખનીજો મળી આવે છે.

ઉદ્યોગો

→ અંજારમાં છરી, ચપ્પાં, સુડી વગેરે બનાવવાનો ઉદ્યોગ છે.

→ કંડલા ખાતે ઇફકો ઇન્ડિયન ફાર્મસ ફર્ટિલાઈઝર કો-ઓપરેટિવ લિમિટેડ-IFFCO)નું રાસાયણિક ખાતર બનાવવાનું કારખાનું આવેલું છે. (બીજું કારખાનું ગાંધીનગરના કલોલ ખાતે અને ત્રીજું સુરતનાં હજીરા ખાતે આવેલું છે.)

→ કચ્છમાં રાખદાની, પાનદાની, ફૂલદાની વગેરે બનાવવાનો ઉધોગો વિકસ્યો છે.

→ પાન્ધ્રો અને કંડલામાં થર્મલ વિધુતમથક છે.

→ ભુજ સોના- ચાંદીના કલાત્મક આભૂષણો માટે જાણીતું છે.

→ ભુજ, માંડવી અને અંજારમાં ચુંદડી, સાફા, ચાદર, રૂમાલ વગેરે પર રંગતી કરવામાં આવે છે.

→ માંડવીના મોચી અને ખાવડાના મતવા કોમના લોકો મોચી ભરત કરે છે..

→ ભુજ, માંડવી અને અંજાર રંગાટી કામ માટેના જાણીતા શહેરો છે.

રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગ

→ ૪૧, ૧૪૧ અને ૨૭ રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગો આ જીલ્લામાંથી પસાર થાય છે.

હવાઈ મથક

→ રૂદ્રમાતા હવાઈ મથક (તા.ભૂજ)

રેલવે સ્ટેશન

→ ભૂજ, ગાંધીધામ, ભચાઉ, અંજાર વગેરે

વાવ

→ દુધિયા વાવ : ભદ્રેશ્વર, તા. મુંદ્રા

→ સેલોર વાવ : મુંદ્રા

તળાવ અને કુંડ

→ અલીયાસર તળાવ : તા. અબડાસા

→ કુલસર તળાવ જે ભદ્રેશ્વર, તા. મુંદ્રા માં આવેલું છે.

→ ગંગાજી અને જમનાજી કુંડ જે રામપર વેકરા, તા. માંડવીમાં આવેલા છે.

→ ચકાસર તળાવ જે શંખાસર, તા. અંજાર ખાતે આવેલું છે.

→ દેસલપર, રામપુર અને હમીરસર તળાવ જે ભુજમાં આવેલું છે.

→ નારાયણ સરોવર જે કાલીકુંડ ખાતે આવેલું છે.

→ પાંડવ કુંડ અને પાંડવ કુંડ વાવ જે ભદ્રેશ્વર, તા. મુંદ્રા માં આવેલો છે.

→ સીતારામ કુંડ : કોટેશ્વર, તા. લખપત

→ નારાયણ સરોવર : કાલિકુંડ, તા. લખપત

લોકમેળો

→ કારતક સુદ પુનમનો ગંગાજીનો મિલો જે રામપર વેકરા ખાતે ભરાય છે.

→ ચૈત્ર માસના પ્રથમ સોમવારનો હાજીપીરનો મેળો.

→ જખનો મેળો જે કાકભીઠમાં નખત્રાણા પાસે

→ રવેચીનો મેળો જે રાપર ખાતે ભરાય છે.

ભૌગોલિક માહિતી

→ કચ્છ જિલ્લો સૌથી વધુ દરિયા કિનારો ધરાવતો તથા સૌથી વધુ મેન્ગ્રુવ (ચેરના વૃક્ષો)ના જંગલો ધરાવતો જિલ્લો છે.

→ કચ્છના અખાત અને અરબી સમુદ્રને દ્વારકાની ભૂશિર અલગ કરે છે.

→ કચ્છ જિલ્લો ભૂકંપના પાંચમા (V) ઝોનમાં આવે છે. જે સૌથી ભયજનક ઝોન ગણાય છે.

→ કચ્છી ભરતકામને વર્ષ 2008-09માં GI ટેગ આપવામાં આવ્યો હતો અને કચ્છી શાલને વર્ષ 2012માં GI ટેગ આપવામાં આવ્યો હતો.

→ ગુજરાતનો સૌથી ઓછો વરસાદ કચ્છ જિલ્લામાં પડે છે તથા શિયાળામાં ગુજરાતનું સૌથી નીચું તાપમાન કચ્છના નલિયામાં જ નોંધાય છે.

→ કચ્છ ઘેટાં-બકરાની સૌથી વધુ પશુ સંપત્તિ ધરાવતો જિલ્લો છે.

→ કચ્છના બન્ની પ્રદેશમાં ઘરની દીવાલો પર જોવા મળતું આરસીકામ પ્રખ્યાત છે.

→ થરપાકર ગાયો, બન્ની ભેંસ, કચ્છી બકરા, પાનવાડી ઘેટાં કચ્છની જાણીતી પશુઓની જાત છે.

→ ખારાઈ ઊંટ કચ્છ વિસ્તારમાં જોવા મળે છે, તેમને સમુદ્રના તરવૈયાની ઉપમા આપેલી છે. આ ઊંટને દેશની 9મી ઓલાદ તરીકે રાષ્ટ્રીય માન્યતા મળી છે. અબડાસા તાલુકાના ચેરિયાના બેટ વાળો કાંઠો આ ખારાઈ ઊંટના ઉછેર માટે અનૂકુળ સ્થાન ગણાય છે.

→ ઊંટનું આખે આખું ધણ છીંછરા દરિયામાં તરીને ખાડીઓના બેટ પર આવેલા મેન્ગ્રોવના જંગલ-ઝાડીમાં ચરવા જાય છે.

→ રાષ્ટ્રીય પશુ આનુવંશિક સંશોધન બ્યુરોએ કચ્છ જિલ્લામાં ખારાઈ ઊંટ, બન્ની ભેંસ, કચ્છી ગધેડા, નારી અને ડગરી ગાયો તેમજ કચ્છી ઘોડાને રાષ્ટ્રીય માન્યતા આપી છે.

જોવાલાયક સ્થળો

સ્થળનું નામ	વર્ણન
માતાનો મઢ	હિન્દુ તીર્થસ્થાન, આશાપુરા માતાજીનું મંદિર
કોટેશ્વર	હિન્દુ તીર્થસ્થાન, રાવણના ઇતિહાસ સાથે જોડાયેલું શિવ મંદિર
નારાયણ સરોવર	હિન્દુ તીર્થસ્થાન, પૌરાણિક મહત્વ ધરાવતું સરોવર
હાજીપીર	મુસ્લિમ ધાર્મિક્સ્થળ, હાજીપીરની દરગાહ
જેસલ-તોરલ સમાધી	અંજારમાં આવેલી ઐતિહાસિક સમાધી
છતરડી	ભુજમાં આવેલું જોવા લાયક શિલ્પ સ્થાપત્ય (કચ્છના રાજવી કુટુંબની અંતિમક્રિયાનું સ્થળ)
લાખા ફૂલાણીની છતરડી	કેરા ગામે આવેલી ઐતિહાસિક છતરડી
સૂર્યમંદિર	કોટાય ગામે આવેલું શિલ્પ સ્થાપત્ય
પુંઅરો ગઢ	નખત્રાણામાં આવેલું શિલ્પ સ્થાપત્યસભર બેનમુન મંદીરનો ભગ્નાવશેષ
લખપતનો કિલ્લો	શિલ્પ સ્થાપત્યના નમુના ઉપરાંત સીન્ધુ નદીના વહેણથી સપાટ બનેલી ભૂમિ
કંથકોટનો કિલ્લો	શિલ્પ સ્થાપત્ય
તેરાનો કિલ્લો	શિલ્પ સ્થાપત્ય
મણીયારો ગઢ	શિલ્પ સ્થાપત્ય
ધોળાવીરા	હડપ્પીય સંસ્કૃતિનું ખોદકામમાં મળેલું ભૂર્ગભીત એવું પ્રાચીન નગર, પુરાતત્વ
કંથકોટ	પુરાતત્વ
અંધૌ	પુરાતત્વ
આયનામહેલ	સંગ્રહાલય, રાજમહેલ-ભુજ
પ્રાગ મહેલ	રાજમહેલ-ભુજ
વિજયવિલાસ પૅલેસ	રાજમહેલ-માંડવી
વાંઢાય	તીર્થધામ
ધ્રંગ	તીર્થધામ, મેકરણદાદાનું મંદિર
રવેચીમાનું મંદિર	રવ તીર્થધામ
પીંગલેશ્વર મહાદેવ	પર્યટન સ્થળ, દરિયાકાંઠો
જખ બોંતેરા (મોટા યક્ષ)	ધાર્મિક સ્થળ
જખ બોંતેરા (નાના યક્ષ)	ધાર્મિક સ્થળ
પુંઅરેશ્વર મહાદેવ	પર્યટન, ધાર્મિક સ્થળ
બિલેશ્વર મહાદેવ	પર્યટન, ધાર્મિક સ્થળ
ધોંસા	પર્યટન, ધાર્મિક સ્થળ
કાળો ડુંગર	ધાર્મિક સ્થળ, ઐતિહાસિક ડુંગર
ધીણોધર	ધાર્મિક સ્થળ, ડુંગર, પ્રાકૃતિક સૌંદર્ય
ઝારાનો ડુંગર	ઐતિહાસિક ડુંગર
મોટું રણ	સફેદ રણનું સૌદર્ય, સુરખાબ નગર
નાનું રણ	રણનું સૌદર્ય, ઘુડખર, વન્ય જીવન
ભદ્રેસર	જૈનોનું તીર્થધામ , ભામાશાનું જન્મ સ્થળ
બૌતેર જિનાલય-કોડાય	જૈનોનું તીર્થધામ
કંડલા	મહા બંદર (પ્રવેશ માટે પૂર્વ મંજૂરી આવશ્યક)
માંડવી	બંદર, પર્યટન, નયનરમ્ય દરિયાકાંઠો, બીચ
જખૌ	મત્સ્ય બંદર
મુન્દ્રા	ખાનગી બંદર
અંબેધામ-ગોધરા (તા.માંડવી)	તીર્થસ્થળ
મતિયાદેવ-ગુડથર	ધાર્મિક સ્થળ
ચંદરવો ડુંગર	ધાર્મિક સ્થળ
સચ્ચીદાનંદ મંદિર-અંજાર	ધાર્મિક સ્થળ
લુણીવારા લુણંગદેવ	ધાર્મિક સ્થળ
બગથડા યાત્રાધામ	ધાર્મિક સ્થળ
ખેતાબાપાની છતરડી	ધાર્મિક સ્થળ
ભિખુ ઋષિ-લાખાણી ડુંગર	ધાર્મિક સ્થળ
એકલમાતા	રણકાંધીએ આવેલું પ્રાચીન મંદિર, સફેદ રણનું સૌદર્ય
નનામો ડુંગર	ઐતિહાસિક ડુંગર
રોહાનો કિલ્લો	ઐતિહાસિક કિલ્લો
લાખાજી છતેડી	--
મોટી રુદ્રાણી જાગીર	ધાર્મિક સ્થળ
રુદ્રમાતા ડેમ	પ્રાકૃતિક સૌદર્ય
છારીઢંઢ	પ્રાકૃતિક પક્ષી સૌદર્ય
રાજબાઇ માતાધામ-ગોરાસર, ગાગોદર (રાપર)	ધાર્મિક સ્થળ
ત્રિકમ સાહેબ મંદિર/આશ્રમ, સિંહટેકરી, કોટડા (જ)	ધાર્મિક સ્થળ
ત્રિકમ સહેબ મંદિર/આશ્રમ, ચિત્રોડ	ધાર્મિક સ્થળ
કચ્છ મ્યૂઝિયમ	ભુજમાં આવેલું કચ્છનું પ્રસિધ્ધ સંગ્રહાલય
વિથૉણ	ખેતાબાપા મંદિર/ધાર્મિક, પર્યટન સ્થળ
નૂતન શ્રી સ્વામિનારાયણ મંદિર ‍‍‍(ભુજ)	ધાર્મિક સ્થળ
નિર્વાસીતેશ્વર મંદીર	ધાર્મિક સ્થળ, આદિપુર
કચ્છ સમર્પણ આશ્રમ	યોગ, ધ્યાન, યજ્ઞશાળા, ગૌ શાળા કેન્દ્ર, પુનડી, માંડવી ભુજ હાઇવે
શિવમસ્તુ સમવસરણ તીર્થ	જૈન ધર્મનું કચ્છનું એક માત્ર સમવસરણ તીર્થ, શિરવા, માંડવી નલિયા હાઇવે
ગાંધી સમાધી	રાજઘાટ, દિલ્હી બાદ ભારતનું બીજું મહાત્મા ગાંધી સ્મારક, આદિપુર
ક્રાંતિતીર્થ	શ્યામજી કૃષ્ણવર્મા સ્મારક, માંડવી
એલ.એલ.ડી.સી. મ્યુઝિયમ	લિવિંગ એન્ડ લર્નિંગ ડીઝાઇન સેન્ટર - હેન્ડીક્રાફટ મ્યુઝિયમ, અજરખપુર, ભુજ

વિશેષતા

→ કર્કવૃત્ત કચ્છ જીલ્લાના ધીણોધર ડુંગર પરથી પસાર થાય છે.

→ વિસ્તારનીદ્રષ્ટીએ કચ્છ જીલ્લો ભારતનો સૌથી મોટો જીલ્લો છે.

→ કચ્છ જીલ્લો એ ગુજરાત રાજ્યનો સૌથી ઓછી વસ્તીગીચતા ધરાવતો જીલ્લો છે.

→ ગુજરાત રાજ્યમાં મેન્ગ્રોવ જંગલો ધરાવતો સૌથી મોટો જીલ્લો છે.

→ ગુજરાત રાજ્યનો સૌથી લાંબો દરિયાકિનારો કચ્છ જીલ્લામાં આવેલો છે.

→ ગુજરાતમાં સૌથી વધારે નદીઓ કચ્છ જીલ્લામાં આવેલી છે, નદીઓની સંખ્યા ૯૭.

→ ગુજરાતનું સૌથી પ્રાચીન મ્યુઝીયમ : કચ્છ મ્યુઝીયમ જે ભુજમાં આવેલું છે.

→ કચ્છ દરિયાકિનારાનો મેદાની પ્રદેશ કંઠીનું મેદાન કહેવાય છે.

→ કચ્છના નાના રણ અને મોટા રણ વચ્ચેનો પ્રદેશ ને વાગડનું મેદાન કહે છે.

→ ભૂજિયો કિલ્લ (રાવ ગોડજી), ભુજંગનાગનું મંદિર, શરદબાગ પેલેસ, પ્રાગમહાલ, આયના મહેલ (લખપતસિહજી), સ્વામિનારાયણ મંદિર ભુજ માં આવેલ છે.

→ WhatsApp Group Click

→ Facebbok Page Click

પ્રદેશોની ઓળખ

→ કચ્છની દક્ષિણે આવેલો દરિયા કિનારાનો મેદાની પ્રદેશ 'કંઠીનું મેદાન' તરીકે ઓળખાય છે.

→ કચ્છના નાના રણ અને મોટા રણ વચ્ચેના બન્ની અને ખાવડા ડુંગરની આસપાસના પ્રદેશને 'વાગડનું મેદાન' કહે છે. જે ભચાઉ અને રાપર તાલુકાની આજુબાજુનો વિસ્તાર છે.

→ વાગડનું મેદાન કચ્છના નાના રણ અને મોટા રણને અલગ પાડે છે.

→ કચ્છને 'પશ્ચિમ ભારતના પ્રવેશદ્વાર' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

→ કચ્છમાં ખદીર બેટ, ખાવડા બેટ અને પચ્છમ બેટ જેવાં બેટો આવેલા છે.

→ સૌથી વધુ ઘાસચારા અને પશુચારણ વિસ્તાર ખાવડા બેટ ગણાય છે.

→ કચ્છના જાણીતા ઊંચા ઘાસના પ્રદેશને બન્ની તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ ઘાસમાંથી ઝૂંપડા બનાવવામાં આવે છે જેને 'ભૂંગા' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ ભૂંગાઓના સમૂહ 'વાંઢ' તરીકે ઓળખાય છે.

→ બન્ની વિસ્તારના જન સમુદાયનું ભરતગૂંથણ સુપ્રસિધ્ધ છે. ઉપરાંત ખાવડા વિસ્તારનું મોચીભરત પણ જાણીતું છે.

→ કચ્છ જિલ્લો અને પાકિસ્તાનના સિંધ વિસ્તાર વચ્ચેનો કાદવ-કીચડવાળો પ્રદેશ સિરક્રિકની ખાડી તરીકે ઓળખાય છે. આ સ્થળે સમગ્ર ગુજરાતમાં સૌથી છેલ્લે સૂર્યાસ્ત થાય છે.

→ સિરક્રિક પ્રદેશ બાણગંગા તરીકે ઓળખાતો હતો જેને અંગ્રેજ સેનાપતિ ચાર્લ્સ નેપિયરે ઈ.સ. 1842માં જીતીને ભારતમાં ઉમેર્યો હતો.

→ કચ્છનો ડુંગરાળ વિસ્તાર અગ્નિકૃત પ્રકારનાં ખડકો ધરાવે છે.

રણપ્રદેશો

→ કચ્છમાં મુખ્યત્વે બે રણ આવેલા છે. 1. મોટુ રણ 2. નાનું રણ

મોટું રણ

→ કચ્છના ઉત્તર-વાયવ્ય અને ઈશાન ભાગમાં આવેલું આ રણ ભારત-પાકિસ્તાનની આંત૨રાષ્ટ્રીય સીમા પર સ્થિત છે.

→ મોટા રણના ઉત્તર ભાગે આવેલ ગુજરાતનું પ્રાકૃતિક સૌંદર્ય ધામ સફેદ રણ કચ્છ જિલ્લાની આગવી ઓળખ છે. દર વર્ષે અહીં ડિસેમ્બર-જાન્યુઆરીમાં 'ધોરડો' વિસ્તારમાં રણોત્સવ ઉજવાય છે.

→ આ રણમાં પચ્છમ, ખદીર, બેલા જેવા ટાપુ પ્રદેશ આવેલા છે.

→ શિયાળામાં આ રણમાં પાણી સુકાતાં ક્ષારના પોપડા જામે છે ક્ષારથી છવાયેલા આ ભાગ ને 'ખારો' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

→ જ્યારે માટી અને રેતીની અત્યંત નાની રજથી મિશ્રિત થયેલો કાળો અને ખૂબ જ કડવો ક્ષાર 'ખારાસરી' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તથા રણનો ઊંચો ભાગ 'લાણાસરી' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

નાનું રણ

→ કચ્છના પૂર્વમાં આવેલું આ રણ સફેદ મીઠાની રેતી માટે તથા વિશ્વનાં સૌથી મોટા મીઠાના રણ તરીકે જાણીતું છે.

→ આ નાના રણમાં વિશ્વનું એકમાત્ર ઘુડખર અભયારણ્ય આવેલું છે.

→ 'મરૂભૂમિના મોતી' તરીકે ઓળખાતો વચ્છરાજ બેટ કચ્છના નાના રણમાં આવેલો છે.

→ વચ્છરાજ બેટ કચ્છ જિલ્લાના નાના રણમાં અને સુરેન્દ્રનગર જિલ્લાના દસાડા (પાટડી) તાલુકામાં આવેલો છે.

→ કચ્છના નાના રણમાં સમાતી બનાસ, સરસ્વતી અને રૂપેણ નદીઓને કુંવારીકા(અંતસ્થઃ) નદીઓ કહેવાય છે.

→ કચ્છના નાના રણને આગળ વધતા અટકાવવા માટે ગાંડા બાવળો વાવવામાં આવ્યા છે. જેને દૂરથી જોતાં બંધ જેવું દેખાય છે.

જાતિ પ્રમાણ

→ સૌથી વધુ અનુસૂચિત જાતિ (SC)ની વસતી આ જિલ્લામાં આવેલી છે. (સૌથી ઓછી ડાંગ જિલ્લામાં)

→ કચ્છ સૌથી ઓછી વસતીગીચતા ધરાવતો જિલ્લો છે.

→ કચ્છ જિલ્લો સૌથી ઓછું ગ્રામીણ લિંગ પ્રમાણ ધરાવે છે. (સૌથી વધુ ગ્રામીણ લિંગ પ્રમાણ તાપી જિલ્લામાં)