સમ્રાટ હર્ષવર્ધન

→ જન્મ : ઈ.સ. 590

→ ઉપાધિ : તે પોતાને રાજપુત્ર કહેતો.

→ તેણે પોતાનું નામ શિલાદિત્ય રાખ્યું હતું.

→ રાજધાની : કનોજ

→ હર્ષના દરબારી કવિ : મયુર, માતંગ, દિવાકર અને જયસેન

→ તાલીમ : બાળપણથી જ તેણે શસ્ત્ર – શાસ્ત્રની તાલીમ મેળવી.

→ રાજગાદી : 16 વર્ષની ઉંમરે થાણેશ્વરનો રાજા બન્યો.

→ સિક્કા : તેમના સમયમાં કોઈ આધારભૂત સિક્કા પ્રાપ્ત થયેલા નથી.

→ સમકાલીન : ચાલુક્ય રાજવી પુલકેશી – બીજો

→ શાસનકાળ : 41 વર્ષ

→ અવસાન : ઈ.સ. 647

સોલંકી વંશ વિશે જાણવા માટે અહીં ક્લિક કરો

સમ્રાટ હર્ષની સિદ્ધિઓ

→ કનોજની ગાદી ખાલી હતી.

→ તેણે ગૌડ તરફ કૂચ કરી સાથે – સાથે પોતાની બહેનને શોધવાની કામગીરી પણ શરૂ કરી.

→ જંગલમાંથી પોતાની બહેન રાજેશ્રીને બચાવીને તે કનોજ પાછો ફર્યો.

→ રાજેશ્રીને નાનો પુત્ર હોવાને કારણે હર્ષે કનોજમાંથી જ કનોજ અને થાણેશ્વર એમ બંનેનું શાસન શરૂ કર્યું.

→ ગાદી પર આવ્યા બાદ

→ વલભીના મૈત્રકો, ગુર્જરો, દખ્ખણના ચાલુક્યો અને પૂર્વમાં મગધ અને ગૌડ રાજ્યો સાથે યુદ્ધો કર્યા.

ગૌંડ શાસક સામે યુદ્ધ

→ ગૌંડ (બંગાળ) ના રાજા શશાંક પાસેથી મોટા ભાઈ રાજ્યવર્ધનની હત્યાનો બદલો લેવા સેનાપતિ ભંડીને યુદ્ધ કરવા મોકલ્યો હતો.

માળવાનું યુદ્ધ

→ રાજા દેવગુપ્તને હરાવ્યો દેવગુપ્ત યુદ્ધમાં માર્યો ગયો.

વાધેલા સોલંકી વંશ વિશે જાણવા માટે અહીં ક્લિક કરો

પુલકેશી – 2જા સાથેનું યુદ્ધ

→ ઐહોલ અભિલેખમાં પુલકેશી બીજાની પ્રશસ્તિ લખાયેલ છે.

→ તેમાં પુલકેશીએ હર્ષને યુદ્ધમાં હાર આપી હતી તેવો ઉલ્લેખ કર્યો છે.

→ હર્ષે ઉત્તર ભારતમાં વિજયો મેળવ્યા હતા, પરંતુ ચાલુક્ય પુલકેશી બીજાને તે હરાવી શક્યો ન હતો.

→ હર્ષે મગધ જીતી લીધું હતું.

પંચભારત તરીકે ઓળખાતા પાંચ પ્રદેશ પર વિજય

મિથિલા (બિહાર)

ઉત્કલ (ઓરિસ્સા)

સારસ્વત (પ્રયાગ)

કાન્યકુબ્જ (કનોજ)

ગૌંડ (બંગાળ)

Facebook Page માં જોડાવવા માટે અહીં ક્લિક કરો

હર્ષની વહીવટી વ્યવસ્થા

→ વહીવટી માળખું મોટેભાગે ગુપ્ત સામ્રાજ્યના વહીવટીતંત્ર જેવુ જ હતું.

→ હર્ષે દિવસના ત્રણ ભાગ પાડ્યા હતા.

→ એક ભાગમાં શાસનવ્યવસ્થાના કાર્યો અને અન્ય બે ભાગમાં ધર્મ કાર્ય કરતો.

કેન્દ્રિય વહીવટ

→ મુખ્ય અધિકારીઓ : મધુબન તામ્રપત્રમાં ઉપરીક (પ્રાંતના ગવર્નર), સેનાપતિ, દૂતક જેવા અધિકારીઓનાં ઉલ્લેખ મળે છે.

→ અધિકારીઓનો પગાર : રોકડમાં પગાર ચૂકવવાને બદલે જમીનો આપવાની નીતિ શરૂ થઈ.

પ્રાંતીય વહીવટ

→ પ્રાંતીય વહીવટમાં હર્ષે સૂબાને નિમ્યા હતા.

→ આ સૂબા ગોપ્તા તરીકે જાણીતા હતા.

ન્યાયીવ્યવસ્થા

→ ન્યાયનું કાર્ય હર્ષ પોતે સંભાળતો

→ ન્યાય કાર્યમાં સહાયક તરીકે મહાદંડ નાયક દશાપરાધિક અધિકારીને તેણે મદદ કરતા.

→ કાયદો અને વ્યવસ્થા ગુપ્તકાળની તુલનાએ ઘણાં શિથિલ હતા.

મૌર્ય યુગ વિશે જાણવા માટે અહીં ક્લિક કરો

લશ્કરીવ્યવસ્થા

→ સર્વોચ્ચ અધિકારી : સરસેનાપતિ

→ લશ્કરના વિભાગ : ગજદળ, અશ્વદળ અને પાયદળ

હર્ષવર્ધનની નીતિઓ

શિક્ષણ નીતિ

→ નાલંદા વિદ્યાલયમાં અભ્યાસ કરતાં વિદ્યાર્થીઓને ગામડાં દાનમાં આપતો.

→ હર્ષે નાલંદા વિદ્યાપીઠમાં અભ્યાસ કરતાં 10,000 થી વધારે વિદ્યાર્થીઓના નિભાવ માટે 100 ગામડાં દાનમાં આપ્યાં હતા.

ધાર્મિક નીતિ

→ હર્ષ શિવભક્ત : વાંસખેડા, નાલંદા અને સોનેપત અભિલેખોમાં

→ પછીથી તેણે બૌદ્ધ ધર્મ અપનાવ્યો.

→ કનોજમાં એક વિશાળ સંગતિ કે સભા બોલાવી.

→ યુ –એન – શ્વાંગ આ મહાસભામાં હાજર હતા.

→ મહાયાન પંથનો તેણે પ્રચાર- પસાર કર્યો.

→ સભામાં 18 રાજાઓ અને 30000 સાધુઓએ હાજરી આપી.

→ હર્ષ દર પંચ વર્ષે પ્રયાગમાં પંચ વાર્ષિક વિતરણ – સમારંભ યોજતો.

લોદી વંશ વિશે જાણવા માટે અહીં ક્લિક કરો

સમ્રાટ હર્ષના વિશેષ કાર્યો

મહામોક્ષ પરિષદ

→ હર્ષ પ્રયાગમાં પાંચમા વર્ષમાં મહામોક્ષ પરિષદનું આયોજન કરાવતો હતો.

→ ભારતના ઈતિહાસમાં હર્ષને “દાનવીર” રાજા તરીકે ઓળખાવ્યો છે.

સાહિત્ય

→ હર્ષના દરબારમાં અનેક વિદ્વાનો હતા – બાણભટ્ટ, મયૂર, માતંગદિવાર

→ બાણભટ્ટ હર્ષનો દરબારી કવિ હતો, જેણે હર્ષચરિત,કાદમ્બરીની રચના કરી.

→ મયુરે સૂર્યશતકની રચના કરી.

→ હર્ષે પોતે ત્રણ નાટકો પ્રિયદર્શિકા, રત્નાવલિ અને નાગાનંદની રચના કરી.

હર્ષનું ધાર્મિક કાર્ય

→ સમ્રાટ હર્ષ શૈવધર્મી હોવાથી માહેશ્વર કહેવાતો.

→ ચીની મુસાફર યુ-એન – શ્વાંગ બૌદ્ધધર્મનો મહાયાન સંપ્રદાય પાળતો હોવાથી તેણે કનોજમાં એક સર્વધર્મ પરિષદ બોલાવી.

→ જેની 21 દિવસ સુધી શોભાયાત્રા કાઢવામાં આવી.

→ ગંગા તટે સો ફૂટની ઊંચાઈ ધારવતા હજારો બૌદ્ધ સ્તુપો બંધાવ્યા.

→ તેણે હિન્દુ ધર્મ કરતાં બૌદ્ધ ધર્મ પ્રત્યે ઉદાર સખાવત આપીને બૌદ્ધ ધર્મને દેશવિદેશમાં વધુ વ્યાપક બનાવ્યો.

→ વિદ્વાનો હર્ષ વર્ધનને બૌદ્ધ ધર્મનો “શાહીપ્રચારક” કહે છે.

→ પ્રચલિત તમામ ધર્મોને દાન આપવા માટે રાજ્યની કુલ આવકનો ચોથો ભાગ અલગ રાખતો અને બે ભાગ ધર્મકાર્ય માટે વાપરતો.

→ આયોજિત કરેલ પ્રયાગમોક્ષ મહોત્સવ તમામ ધર્મના લોકો માટે રાખેલ જેમાં બુદ્ધ, સૂર્ય, શિવ એ ત્રણેય દેવોનું પૂજન કરાવ્યું.

મુઘલ વંશ વિશે જાણવા માટે અહીં ક્લિક કરો

હર્ષના સમકાલીન શાસક

ભાસ્કર વર્મા

→ તે કામરૂપનો શાસક હતો.

→ ભાસ્કર વર્મા, વર્મન વંશનો શાસક હતો.

પુલકેશી – 2

→ તે ચાલુક્ય વંશનો શાસક હતો.

→ તેની રાજધાની કર્ણાટકના આધુનિક બીજાપુર જિલ્લાના બદામીમાં હતી.

ગૌંડ નરેશ શશાંક

→ તેની રાજધાની કર્ણ સુવર્ણ હતી. તે કટ્ટર શૈવ શાસક હતો. તેણે બોધિવૃક્ષ કપાવી નાંખ્યું.

ધ્રુવસેન બીજો

→ તે વલ્લભી (ગુજરાત) નો શાસક હતો.

→ તેને હર્ષે પરાસ્ત કર્યો હતો, પાછળથી હર્ષે તેની પુત્રીનાં લગન તેની સાથે કરાવ્યાં હતાં.

હર્ષવર્ધનના અન્ય રાજાઓ સાથે સંબંધ

→ હર્ષના રાજદ્વારી સંબંધો

→ હર્ષે ચીન સાથે રાજદ્વારી સંબંધો બાંધ્યા.

→ તેના સમકાલીન સમ્રાટ તી – આંગે હર્ષના દરબારમાં ત્રણ દૂતમંડળો મોક્લ્યાં હતાં.

→ સામે પક્ષે પણ (ઈ.સ. 641) એક દૂતમંડળ મોકલાવ્યું.

હર્ષના આસામ સાથે સંબંધ

→ આસામ (કામરુપ)નાં અંતિમ શાસક ભાસ્કર વર્માએ હર્ષવર્ધન સાથે મૈત્રી – સંધિ કરી હતી.

→ તેની સાથે રહીને તેણે બંગાળ અને પૂર્વ ભારતમાં કેટલાંક યુદ્ધો કર્યા હતા.

→ હર્ષવર્ધનના અવસાન પછી ભાસ્કર વર્માએ સ્વતંત્ર રાજય સ્થાપ્યું. પરંતુ કનોજના શાસકોએ તેને જીતી લીધું.

હર્ષનો ગુજરાત સાથે સંબંધ

→ ગુજરાતનાં વલભીના મૈત્રકો ઘણા શક્તિશાળી હતા.

→ વલભીના રાજા ધ્રુવસેન બીજા (બાલાદિત્ય) સામે હર્ષનું યુદ્ધ થયું.

→ યુદ્ધ બાદ રાજા ધ્રુવસેન સાથે પોતાની પુત્રીનાં લગ્ન કર્યા અને વલભી સાથેની શત્રુતાનો અંત આણ્યો.

→ ચાલુક્ય રાજા પુલકેશી બીજાના સામંત તરીકે દક્ષિણ ગુજરાતનાં રાજાઓ રહેતા હતા.

→ સ્વાભાવિક રીતે જ તેમની સાથેનું યુદ્ધ ભવિષ્યમાં ચાલુક્ય સામેના યુદ્ધમાં પરિવર્તિત થવાનું હતું.

હર્ષવર્ધનનાં ઈતિહાસ જાણવાનાં સ્ત્રોત

→ સાહિત્ય સ્ત્રોત

→ મહાકવિ બાણરચિત “કાદમ્બરી” અને “હર્ષચરિત”

→ ચીની મુસાફર ફાહિયાનનું વૃત્તાંત

→ યુ –એન – શ્વાંગનાં પ્રવાસવર્ણન

→ પુરાત્ત્વિય સ્ત્રોત

→ અભિલોખો અને તામ્રપત્રોને

હર્ષવર્ધન પ્રાચીન ભારતનો છેલ્લો સમ્રાટ ગણાય છે.

Telegram Channel માં જોડાવવા માટે અહીં ક્લિક કરો

Ad Code

સમ્રાટ હર્ષવર્ધન | Harshavardhana