જીવતરામ ભગવાનદાસ કૃપલાણી | J. B. Kripalani (જે.બી.કૃપલાની)

Pargi Digvijay Wednesday, March 20, 2024

જન્મ : 11 નવેમ્બર, 1888 (સિંધ, પાકિસ્તાન)

અવસાન : 19 માર્ચ, 1982 (અમદાવાદ)

પૂરું નામ : જીવતરામ ભગવાનદાસ કૃપલાણી

પ્રખર દેશભકત, સ્વાતંત્ર્ય સેનાની, સમાજસેવક, ગાંધીવાદી અને પર્યાવરણવિદ્
તેઓ મેટ્રિક થયા બાદ વધુ અભ્યાસ માટે મુંબઇની વિલ્સન કોલેજ,ત્યારબાદ કરાંચીની ડી. જે. કોલેજ અને પૂણેની ફર્ગ્યુસન કોલેજમાં જોડાયા હતા.
તેમના કોલેજકાળ દરમિયાન વર્ષ 1905માં લોર્ડ કર્ઝને બંગાળના ભાગલા પાડ્યા હતા.
રાષ્ટ્રીય રંગે રંગાયેલા કૃપલાણીએ બંગભંગ વિરોધી ચળવળમાં આગળ પડતો ભાગ ભજવ્યો હતો.
તેમણે ચંપારણ સત્યાગ્રહ (વર્ષ 1917)અને હિન્દ છોડો ચળવળ (વર્ષ 1942) માં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી.
તેમણે આઝાદી બાદ કોંગ્રેસના પ્રમુખપદેથી રાજીનામું આપીને કૃષિ મજદૂર પ્રજા પાર્ટીની સ્થાપના કરી અને વિજિલ નામનું એક સાપ્તાહિક પણ ચાલુ કર્યુ હતું.
તેમણે સ્થાપેલી કૃષિ મજદૂર પાર્ટી આખરે વર્ષ 1952માં જયપ્રકાશ નારાયણ અને રામમનોહર લોહિયાની તે પ્રજા સોશ્યાલિસ્ટ પાર્ટી માં ભળી જવાથી તેમણે તે પાર્ટી સાથે પણ છેડો ફાડી નાખ્યો હતો.
તેમણે સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં ભારતવર્ષ કી વિભૂતિયાં નામના પુસ્તકની રચના કરી હતી.
ગાંધી તત્વજ્ઞાન અને ગાંધીવિચારધારાના સંદર્ભમાં એમણે ઘણું લખ્યું હતું. તેમણે લખેલાં ધ ગાંધીયન વે, નોન વાયોલન્ટ રિવોલ્યુશન, ધ ઇન્ડિયન નેશનલ કોંગ્રેસ, ધ ફેટફૂલ ઇયર્સ, ધ પોલિટિકસ ઓફ ધ ચરખા વગેરે પુસ્તકો ઘણાં લોકપ્રિય થયેલાં છે. તેમની આત્મકથાનું નામ MY TIMES છે.
તેઓ વર્ષ 1912 માં એમ. એ. ની પદવી મેળવ્યા બાદ મુઝફફરપુરની કોલેજમાં પ્રાધ્યાપક તરીકે નોકરીમાં જોડાયા હત..
વર્ષ 1919-20ના સમયગાળા દરમિયાન તેમણે બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટીમાં પ્રાધ્યાપક તરીકે સેવા આપી હતી.
મહાત્મા ગાંધીજી દ્વારા સ્થપાયેલ ગૂજરાત વિધાપીઠનાં વર્ષ 1923 માં તેઓ સૌપ્રથમ આચાર્ય બન્યા હતા અને વર્ષ 1927 સુધી તેઓ આ હોંદ્દા પર રહ્યા હતાં આથી સમગ્ર ભારતમાં આચાર્ય તરીકે પ્રસિદ્ધ થયાં હતાં.
ભારતીય સંસ્કૃતિના પરમ ઉપાસક એવા કૃપલાણી ઇતિહાસનું વિશાળ જ્ઞાન ધરાવતા હતા. તેમનાં વ્યાખ્યાનો તર્કશુદ્ધ હતાં. તેઓ ગૂજરાત વિધાપીઠમાંથી છૂટા થઈ ઉત્તર પ્રદેશની ખાદી પ્રવૃત્તિમાં જોડાયા હતા.
બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટીનાં રાજકારણમાં પ્રાધ્યાપિકા અને ભારતના સૌપ્રથમ મહિલા મુખ્યમંત્રી (ઉત્તરપ્રદેશ રાજયના) સુચેતા મઝુમદાર સાથે તેમનો પરિચય થયો અને વર્ષ 1936માં તેમની સાથે લગ્નગ્રંથિથી જોડાયા હતાં.
તેઓ બંધારણ સભાનો હિસ્સો રહ્યા હતા અને બંધારણ સભાની ઝંડા સમિતિ તેમજ મૂળભૂત અધિકાર ઉપ-સમિતિના અધ્યક્ષ તરીકે કાર્ય કર્યુ હતું.
તેમણે સૌપ્રથમ લોકસભામાં અવિશ્વાસનો પ્રસ્તાવ મૂકયો હતો.
તેમણે પોતાનું નિવૃત જીવન ઉત્તરપ્રદેશમાં પોતે સ્થાપેલ સદાકત આશ્રમમાં વિતાવ્યું હતું. જો કે તેમણે રાજકીય કાર્યો પર તેમની પ્રતિક્રિયાઓ અટકાવી ન હતી.
તેમણે ઇન્દિરા ગાંધીની સરમુખત્યાર શાહી અને ચૂંટણી માટે સંસાધનોના બેફામ ઉપયોગ સામે વિરોધ દર્શાવ્યો હતો.
ભારતીય ટપાલ વિભાગ દ્વારા તેમની 101મી વર્ષગાંઠ નિમિત્તે 11 નવેમ્બર, 1989ના રોજ એક ટપાલ ટિકિટ બહાર પાડી હતી.