ગુજરાતી વ્યાકરણ : દ્વન્દ્વ સમાસ

દ્વન્દ્વ સમાસ

દ્વન્દ્વ સમાસની વ્યાખ્યા

→ જે સમાસનાં પદો સમાન વ્યાકરણીય મોભો ધરાવતાં હોય અને સમસ્ત પદનો વ્યાકરણીય મોભો પણ તેનો તે જ રહેતો હોય અને એ પદો વાક્ય સાથે સમાન સંબંધ ધરાવતાં હોય તેવા સમાસને દ્વન્દ્વ સમાસ કહે છે.

દ્વન્દ્વ સમાસમાં નીચેની બાબતો જોવા મળે છે.

1. સમાસનાં પદો સમાન વ્યાકરણીય મોભો ધરાવે છે.


જેમ કે,

→ રાતદિવસ – રાત અને દિવસ (બંને સંજ્ઞા)


→ ચારપાંચ – ચાર કે પાંચ (બંને વિશેષણ)


→ મારુંતારું – મારું અથવા તમારું (બંને સર્વનામ)


→ ઊઠવું બેસવું – ઊઠવું કે બેસવું (બંને ક્રિયાપદો)



---

2. દ્વન્દ્વ સમાસમાં બેથી વધુ પદો પણ આવી શકે છે.


જેમ કે

→ તનમનધન – તન, મન કે ધન


→ રામલક્ષ્મણજાનકી – રામ, લક્ષ્મણ અને જાનકી



---

3. દ્વન્દ્વ સમાસમાં પદો લિંગ ચિહ્નો, વચન, વિભકિત, કાળ વગેરેના પ્રત્યયો સાથે પણ આવી શકે છે


જેમ કે

→ છોકરાંછૈયાં = છોકરાં છૈયાં વગેરે


→ ખૂણેખાંચરે = ખૂણે ખાંચરે વગેરે



---

4. સમાસમાં જોડાતાં પદો સામાન્ય રીતે નીચેના ક્રમને અનુસરે છે.




→ પૂજ્યના નામનો ધરાવતું પદ પહેલાં આવે છે.

જેમ કે,

→ માતાપિતા, લક્ષ્મીનારાયવ્ર, સીતારામ, સાસુસસરા.


→ ક્રમ ધરાવતાં નામોમાં મોટે ભાગે ક્રમનું અનુસરણ થાય છે.


→ જેમ કે, ચારપાંચ, આગળપાછળ, ચૈત્રવૈશાખ.



---

5. દ્વન્દ્વ સમાસનો વિગ્રહ ‘અને’, ‘કે’, ‘અથવા’ વગેરે શબ્દોથી થાય છે.





---

6. દ્વન્દ્વ સમાસ સર્વપદપ્રધાન સમાસ છે.

દ્વન્દ્વ સમાસના પ્રકારો

---

દ્વન્દ્વ સમાસના નીચે મુજબના પેટા પ્રકારો પડે છે.

1. સમુચ્ચય સમાસ અથવા ઈતરેતર દ્વન્દ્વ સમાસ



2. વૈકલ્પિક દ્વન્દ્વ સમાસ



3. સમાહાર દ્વન્દ્વ સમાસ

સમુચ્ચય સમાસ અથવા ઈતરેતર દ્વન્દ્વ સમાસ

---

સમુચ્ચય સમાસ અથવા ઈતરેતર દ્વન્દ્વ સમાસ

→ જે સમાસનો વિગ્રહ ‘અને’ થી થતો હોય તેને સમુચ્ચય કે ઈતરેતર દ્વન્દ્વ સમાસ કહે છે.

→ સમગ્ર પદમાંથી બહુવચનનો અર્થ નીકળે છે.

→ સમુચ્ચય સમાસ સરવાળાનો અર્થ દર્શાવે છે.

→ આ સમાસ સાથે બહુવચનના પ્રત્યયો જોડાય છે.

→ ઉદાહરણ

1. ભાઈબહેન → ભાઈ અને બહેન



2. દંપતી → પતિ અને પત્ની



3. અહર્નિશ → અહ્ન (દિવસ) અને નિશા (રાત્રિ)



4. આબોહવા → આબ (પાણી) અને હવા



5. બાવીસ → બે અને વીસ



6. ચાંદોસૂરજ → ચાંદો અને સૂરજ

---

વૈકલ્પિક દ્વન્દ્વ સમાસ

→ જે દ્વન્દ્વ સમાસના પદનો વિગ્રહ ‘અથવા’ અને ‘કે’ થી થતો હોય તેને વૈકલ્પિક દ્વન્દ્વ સમાસ કહે છે.

→ આ સમાસમાં વિકલ્પનો ભાવ નીકળે છે. એક છે તો બીજું નથી.

→ આ સમાસમાં જે બંને પદો એકવચનમાં હોય તો સમસ્ત પદમાંથી એકવચનો અને જો બંને પૌ બહુવચનમાં હોય તો સમસ્ત પદમાંથી બહુવચનનો અર્થ નીકળે છે.

---

→ વૈકલ્પિક દ્વન્દ્વ સમાસમાં બંને પદો મોટેભાગે એકબીજાનાં વિરોધી અર્થ ધરાવતાં પદો હોય છે.

→ જેમ કે

1. સારુંનરસું → સારું અથવા નરસું



2. ઊંચનીચ → ઊંચું કે નીચું



3. સુરાસુર → સુર કે અસુર

---

→ વૈકલ્પિક દ્વન્દ્વ સમાસમાં ઘણીવાર બંને પદો સંખ્યાવાચક વિશેષણો હોય છે.

→ જેમ કે

1. ચારપાંચ → ચાર કે પાંચ



2. આઠદશ → આઠ કે દશ

---

સમાહાર દ્વન્દ્વ સમાસ

→ જે દ્વન્દ્વ સમાસમાં પૂર્વપદની ઉત્તરપદમાં પુનરાવર્તન થયેલ હોય તેને સમાહાર દ્વન્દ્વ સમાસ કહે છે.

→ આ સમાસના વિગ્રહમાં ‘વગેરે’ સંયોજક તરીકે વપરાય છે.

→ સમાહાર દ્વન્દ્વ સમાસમાં પૂર્વપદની ઉત્તરપદમાં દ્વિરુક્તિ હોય છે એટલે કે પદો મોટેભાગે સમાનાર્થી હોય છે.

→ સમાહાર દ્વન્દ્વ સમાસમાંથી સમુદાયનો અર્થ નીકળે છે.

→ સમસ્ત પદ એકવચનમાં રહે છે.

→ ઉદાહરણ

1. માનમોભો → માન, મોભો વગેરે



2. કરવેરા → કર, વેરા વગેરે



3. મેવામીઠાઈ → મેવા, મીઠાઈ વગેરે

---

Facebook Page માં જોડાવવા માટે અહીં ક્લિક કરો

આ માહિતી તમારા દરેક ગ્રુપમાં Share કરવા વિનંતી