Ad Code

Gujarati Vyakaran : Tatpurush Samas | ગુજરાતી વ્યાકરણ : તત્પુરુષ સમાસ



તત્પુરુષ સમાસ



  • જે સમાસમાં એકપદ મુખ્ય હોય અને અન્ય પદ એની સાથે વિભક્તિના સંબંધથી જોડાયેલું હોય ત્યારે તત્પુરુષ સમાસ થયો કહેવાય.
  • જે સમાસમા પૂર્વપદ ઉત્તરપદ સાથે વિભક્તિ સંબંધથી જોડાયેલુ હોય તેને તત્પુરુષ સમાસ કહેવાય.

  • → તત્પુરુષ સમાસમાં બે પદો વચ્ચે વિભક્તિનો સંબંધ હોય છે.


    → તત્પુરુષ સમાસ એ એકપદપ્રધાન સમાસ છે.


    → તત્પુરુષ સમાસમાં પૂર્વપદ ગૌણ હોય છે અને ઉત્તરપદ મુખ્ય હોય છે.


    → તત્પુરુષ સમાસમાં ઉત્તરપદ વાકયનાં અન્ય પદો સાથે અન્વિત થાય છે.


    → તત્પુરુષ સમાસમાં તેનો પુરુષ પોતે તત્પુરુષ સમાસનું ઉદાહરણ છે.


  • તત્પુરુષ સમાસના પ્રકારો

    1. વિભક્તિના પ્રત્યય આધારિત
    2. એકદેશી તત્પુરુષ સમાસ
    3. પ્રાદિ તત્પુરુષ સમાસ
    4. નય તત્પુરુષ સમાસ
    5. અલુક તત્પુરુષ સમાસ
    6. ઉપપદ તત્પુરુષ સમાસ








    વિભક્તિના પ્રત્યય આધારિત



    → દ્વિતીયા, તૃતીયા, ચતુર્થી, પંચમી, ષષ્ઠી અને સપ્તમી એમ તત્પુરુષ સમાસના પેટા પ્રકાર પડે છે.



    કર્મ તત્પુરુષ સમાસ / દ્વિતીયા તત્પુરુષ સમાસ



    → કર્મ સંબંધવાળા અને “ને” પ્રત્યયથી વિગ્રહ પામતા અથવા પ્રત્યય વગર વિગ્રહ પામતા સમાસને કર્મ તત્પુરુષ સમાસ / દ્વિતીયા તત્પુરુષ સમાસ કહે છે.


    ઉદાહરણ :



    લોભવશ – લોભને વશ ભાગ્યવશ – ભાગ્યને વશ
    મારણશરણ – મરણને શરણ દેવાધીન – દેવને આધીન
    પિતૃભક્ત – પિતૃનો ભક્ત મનગમતું – મનને ગમતું
    આદરયોગ્ય- આદરને યોગ્ય રાજાશ્રિત – રાજાને આશ્રિત
    દયાપાત્ર – દયાને પાત્ર



    કરણ તત્પુરુષ સમાસ / તૃતીયા તત્પુરુષ સમાસ



    → જે સમાસનો વિગ્રહ થી, થકી, વડે થતો હોય તેને કરણ તત્પુરુષ સમાસ / તૃતીયા તત્પુરુષ સમાસ કહે છે.


    ઉદાહરણ :



    આશાથી ભરેલું – આશાથી ભરેલું શોકગ્રસ્ત – શોક વડે ગ્રસ્ત
    ચિંતાતુર – ચિંતા વડે આતુર શ્રીયુત – શ્રી વડે યુત
    મંત્રમુગ્ધ – મંત્ર વડે મુગ્ધ ગુણસંપન્ન – ગુણ વડે સંપન્ન
    રત્નજડિત – રત્ન વડે જડિત પ્રતિભાસંપન્ન – પ્રતિભા વડે સંપન્ન
    ભાવવિભોર – ભાવથી વિભોર તર્કબદ્ધ – તર્ક વડે બદ્ધ
    હસ્તલિખિત – હસ્ત વડે લિખિત હીરાજડિત – હીરાથી જડિત
    પ્રેમાતુર – પ્રેમથી આતુર શોકાતુર – શોક વડે આતુર



    સંપ્રદાન તત્પુરુષ સમાસ / ચતુર્થી તત્પુરુષ સમાસ



    → જે સમાસનો વિગ્રહ “માટે” પ્રત્યયો દ્વારા થાય તેને સંપ્રદાન તત્પુરુષ સમાસ કહે છે.


    ઉદાહરણ :



    પ્રયોગશાળા – પ્રયોગ માટે શાળા શયનગૃહ – શયન માટે ગૃહ
    કમરપટ્ટો – કમર માટે પટ્ટો યજ્ઞ કુંડ – યજ્ઞ માટે કુંડ
    વરમાળા – વાર માટે માળા પ્રેમતરસ્યો – પ્રેમ માટે તરસ્યો
    કન્યાશાળા – કન્યા માટે શાળા રસોઈઘર – રસોઈ માટે ઘર
    દેવબલી – દેવો માટે બલી રાષ્ટ્રપ્રેમ – રાષ્ટ્ર માટેનો પ્રેમ



    અપાદાન તત્પુરુષ સમાસ/ પંચમી તત્પુરુષ સમાસ



    → જે સમાસમાં સમાસનો વિગ્રહ “થી”. “માંથી”, “કરતાં” પ્રત્યયો કે અનુગો દ્વારા થાય તેને અપાદાન તત્પુરુષ સમાસ કહે છે.


    ઉદાહરણ :



    ભયમુક્ત – ભયમાંથી મુક્તિ સ્વભાવજન્ય – સ્વભાવમાંથી જન્મેલું
    વ્યસનમુક્ત – વ્યસનથી મુક્ત સ્વાર્થરહિત – સ્વાર્થથી રહિત
    ઋણમુક્ત – ઋણમાંથી મુક્ત ધર્મભ્રષ્ટ – ધર્મમાંથી ભ્રષ્ટ
    વિષભર્યું – વિષથી ભર્યું પ્રેમવશ – પ્રેમથી વશ



    ષષ્ઠી તત્પુરુષ સમાસ/ સંબંધક તત્પુરુષ સમાસ



    → જે સમાસમાં સમાસનો વિગ્રહ “નું”, “ના”, “ની”, “નો” પ્રત્યયો દ્વારા થતો હોય તેને સંબંધક તત્પુરુષ સમાસ / ષષ્ઠી તત્પુરુષ સમાસ કહે છે.


    ઉદાહરણ :



    વનમાળી – વનનો માળી ફૂલહાર – ફૂલોનો હાર
    બાહુબળ – બાહુનું બળ હાથચાલાકી – હાથની ચાલાકી
    દેશબંધુ – દેશનો બંધુ લગ્નગાળો – લગ્નનો ગાળો
    ઇન્દ્રધનુ – ઇન્દ્રનું ધન રાજાજ્ઞા – રાજાની આજ્ઞા
    ફૂલવાડી – ફૂલની વાડી ધર્મધજા – ધર્મની ધજા
    મકાનભાડું – મકાનનું ભાડું હુકમનામું – હુકમનો પત્ર
    આત્મકથા – પોતાની કથા યશગાથા – યશની ગાથા
    નંદકુંવર – નંદનો કુવર બ્રહ્મનાદ – બ્રહ્મનો નાદ
    પિત્રાજ્ઞા – પિતરુની આજ્ઞા જયભેદ – જીતનો ભેદ
    જનહિત – લોકોનું હિત ગંગાજળ – ગંગાનું જળ



    અધિકરણ તત્પુરુષ સમાસ / સપ્તમી તત્પુરુષ સમાસ



    → જે સમાસમાં સમાસનો વિગ્રહ “એ”, “માં”, “પર” પ્રત્યયો કે અનુગો દ્વારા થતો હોય તેને અધિકરણ તત્પુરુષ સમાસ / સપ્તમી તત્પુરુષ સમાસ કહે છે.


    ઉદાહરણ :



    સંતશિરોમણી- સંતોમાં શિરોમણી નરોત્તમ – નરોમાં ઉત્તમ
    વનભોજન – વનમાં ભોજન દાનવીર – દાનમાં વીર
    વાણીશૂરો – વાણીમાં શૂરો સ્વર્ગવાસ – સ્વર્ગમાં વાસ
    બાળવત્સલ – બાળ પ્રત્યે વત્સલ યુદ્ધવીર – યુદ્ધમાં વીર
    વ્યવહારકુશળ – વ્યવહારમાં કુશળ પ્રભુનિષ્ઠા – પ્રભુમાં નિષ્ઠા



    એકદેશી તત્પુરુષ સમાસ



    → જે સમાસમાં પૂર્વપદ ઉત્તરપદનો ભાગ સૂચવે તેને એકદેશી તત્પુરુષ સમાસ કહે છે.


    → એકદેશી તત્પુરુષ સમાસ હકીકતમાં સંબંધક તત્પુરુષ સમાસનો એક પ્રકાર છે.


    ઉદાહરણ :



    અધમણ – મણનો અડધો ભાગ સવાશેર – શેરનો સવા ભાગ
    પાશેર – શેરનો પા ભાગ મધ્યાહન – અહન (દિવસ) નો મધ્ય ભાગ
    પૂર્વહિન્દ – હિંદનો પૂર્વ ભાગ મધ્યરાત – રાત્રીનો મધ્ય ભાગ
    પૂર્વકાય – કાયાનો પૂર્વ ભાગ મધ્યચોક – ચોકનો મધ્યભાગ



    પ્રાદિ તત્પુરુષ સમાસ



    → પૂર્વપદના અર્થનો આધાર ઉત્તરપદ હોય છે, પણ પૂર્વપદ તરીકે તેમાં અતિ પ્ર, સત્, સુ, સ્, કુ, અદ્યમ્, પરા વગેરે ઉપસર્ગો આવેલા હોય છે.


    ઉદાહરણ :



    પ્રખ્યાત – વધારે ખ્યાત અતિવૃષ્ટિ – વધારે વૃષ્ટિ
    કુસંગ – ખરાબ સંગ સુવિચાર – સારો વિચાર
    પરાજય – ઊલટો જય કુટેવ – ખરાબ ટેવ
    પ્રલય – વિશેષ લય (વિનાશ) પ્રતાપ – વિશેષ તાપ
    દુર્ગંધ – ખરાબ ગંધ કુકર્મ – ખરાબ કર્મ



    નય તત્પુરુષ સમાસ



    → જે તત્પુરુષ સમાસમાં પૂર્વપદ નકારવાચક ઉપસર્ગ કે પ્રત્યયનું બનેલું હોય ટેન નય તત્પુરુષ સમાસ કહે છે.


    → અ, અન્, ન, ના, અણ, વખ જેવા નકારાત્મક ઉપસર્ગો આવેલા હોય છે.


    ઉદાહરણ :



    અજ્ઞાન – જ્ઞાન નહીં તે અણઆવડત – આવડત નહીં તે
    નાલાયક – લાયક નહીં તે અણગમો – ગમે નહીં તે
    અધર્મ – ધર્મ નહીં તે અરુચિ – રુચિ નહીં તે
    અન્યાય – ન્યાય નહીં તે અનાદર – આદર નહીં તે
    અસુખ – સુખ નહીં તે અણવિશ્વાસ – વિશ્વાસ નહીં તે
    અકર્મ – કર્મ નહીં તે અવિનય – વિનય નહીં તે
    અહિત – હિત નહીં તે અભેદ – ભેદ નહીં તે
    અશ્રદ્ધા – શ્રદ્ધા નહીં તે



    અલુક્ તત્પુરુષ સમાસ



    → મોટે ભાગે તત્પુરુષ સમાસમાં વિભક્તિના પ્રત્યયોના લોપ થયો હોય છે. પરંતુ જે તત્પુરુષ સમાસમાં વિભક્તિના પ્રત્યયનો લોપ થતો નથી તેવા સમાસને અલુક્ તત્પુરુષ સમાસ કહે છે.


    → પૂર્વપદ ઉત્તરપદ સાથે વિભક્તિના પ્રત્યયથી જોડાયેલુ છે, પણ પૂર્વપદના વિભક્તિના પ્રત્યયનો લોપ થતો નથી તેને અલુક્ તત્પુરુષ સમાસ કહે છે.


    ઉદાહરણ :



    વિશ્વંભર – વિશ્વને ભરનાર ખેચર – ખે (આકાશ) માં ફરનાર
    ઘોડેસવાર – ઘોડે (ઘોડા ઉપર) સવાર મનસિજ – મનમાં જન્મનાર
    વાચસ્પતિ – વાચ (વાણી) નો પતિ યુધિષ્ઠિર – યુદ્ધમાં સ્થિર



    ઉપપદ તત્પુરુષ સમાસ



    → ઉત્તરપદ ક્રિયાયપદ થી બનેલો શબ્દ છે.


    ઉદાહરણ :



    ગૃહસ્થ – ગૃહમાં રહેનાર આનંદજનક – આનંદ જન્માવનાર












    Post a Comment

    0 Comments